Kimono’s als kunst in het SieboldHuis

Letterlijk vertaald betekent het Japanse woord ‘draagding’, maar de kimono is veel meer dan dat. In Japan is het maken van de nationale dracht tot kunst verheven. Bij het zien van de nieuwe tentoonstelling ‘Zijden Pracht’ in het SieboldHuis begrijp je waarom.

Gascurator Linda Hanssen selecteerde zestien topstukken van Itchiku Kubota (1917-2003) die alleen al door hun afmeting – twee meter hoog en anderhalve meter breed – indruk maken. Overtuigend is ook de wijze waarop ze zijn opgehangen: zij aan zij en traditioneel aan houten stokken, waardoor de stof recht naar beneden valt. Als een schilderij. Ja, deze kimono’s zijn bijna allemaal te mooi en te kostbaar om te dragen. Het zijn kunstwerken, met poëtische titels als ‘De lente nadert de besneeuwde bergen’ en ‘Dansend in een vroege zomerbries’.

Uniek aan het werk van Kubota is dat hij de zestiende-eeuwse tsujigahana-techniek nieuw leven in heeft geblazen. Op twintigjarige leeftijd kwam hij in het Nationale Museum in Tokyo in aanraking met deze gecompliceerde decoratietechniek. Een verfijnde combinatie van afbinden (tie-dye), verven, borduren, het appliqueren van bladgoud of -zilver en inktschilderingen, waarmee subtiele bloemmotieven worden afgebeeld. “In de zeventiende eeuw is deze techniek verloren gegaan en helaas is er niets gedocumenteerd,” vertelt Linda Hanssen. Itchiku Kubota, diep onder de indruk van de frisheid en schoonheid van tsujigahana, moest het doen met de textielfragmenten uit het museum. Vastbesloten om zich de complexe techniek eigen te maken sloeg hij intensief aan het experimenten, veertig jaar lang. Uiteindelijk introduceerde hij in 1962 zijn eigen variant met moderne materialen en verftechnieken: de Itchiku tsujigahana.

Kimono als canvas

In het begin vervaardigde hij vooral kimono’s in opdracht voor een vast clientèle en voor traditionele theater- en dansvoorstellingen. Vanaf 1983 werkte Kubota aan verschillende series. Mount Fuji, Oceans en zijn magnum opus: Symphony of Light. Een compositie van een landschap in de herfst en winter met Mount Fuji als middelpunt. “Kubota was, net als veel andere Japanse kunstenaars, gegrepen door de heilige berg van Japan,” zegt Hanssen. “Niet voor niets vestigde hij zijn atelier en museum aan de voet van Mount Fuji. Zo kon hij de berg, die door haar kleurschommelingen steeds een andere gedaante aanneemt, iedere dag bekijken.”

Minstens veertig verfbaden, driehonderd kleuren en een heel jaar handwerk zijn nodig voor één Kubota-kimono. Nadat het patroon is gestikt wordt op de effen stof de compositie getekend. Vervolgens wordt de kimono uit elkaar gehaald voor het afbinden, daarna opnieuw in elkaar gezet en gefixeerd. Ook laat Kubota gouddraad meeweven en wegetsen om schitterende lichteffecten te creëren en werkt hij delen met een borstel of kwastje bij. Geen draadje blijft onbenut. Alleen de elite kan zich zo’n stuk, een investering van 1 tot 1,5 ton, veroorloven. Voor Kiboto’s kunstgewaden wordt de aandacht naar de rugzijde verlegd. En daarin schuilt de grootste verrassing: de motieven lopen van de ene kimono over in de andere. Zo ontstaat een doorlopende afbeelding wanneer ze naast elkaar hangen. Een werkwijze die overeenkomst vertoont met schilderingen op panelen van schuifdeuren (fusuma), maar uniek is voor de kimonokunst. Kubota wist dat hij zijn serie over de seizoenen (80 verschillende kimono’s) niet zou kunnen voltooien. Aan de lente en de zomer is hij nooit toegekomen, hij overleed in 2003.

Modeontwerpers in de ban van Japan

Ook voor westerse ontwerpers vormt de kostbare kimono een bron van inspiratie. Zowel op de catwalk als in het staatbeeld zien we al een paar seizoenen volop Japanse invloeden. Sarah Burton, creatief directeur van Alexander McQueen, raakte enkele jaren geleden in de ban van Japan: toen ze er voor Lee op zakenreis was verwierf zij een hele collectie kimono’s en andere ambachtelijke kunstvoorwerpen. En ze werd verliefd op het idee dat kleren zoveel persoonlijke betekenis voor hun eigenaren kunnen hebben. In de collectie van Alexander McQueen voor zomer 2015 combineerde ze delicate geisha-aspecten met de kracht van Samoerai. Weelderige traditionele Japanse stoffen doken ook op in de prêt-à-porterlijn van Maison Martin Margiela: kimono’s en obi’s (de traditionele brede riem) werden gecombineerd met jurkjes en Japanse platformsandalen. De show van Gucci sloot af met vier jurken van veelkleurige kimonozijde die rijkelijk waren bewerkt met oosterse bloemen en kraanvogels. Meer betaalbare exemplaren zijn te vinden bij merken als Asos, Boohoo en Forever 21, die vanwege de populariteit zelfs een aparte kimonocategorie aan hun webshop hebben toegevoegd. Itchiku Kubota was overigens een groot voorstander van de modernisering van de kimono. Het liefst zag hij dat klanten zijn creaties lieten zwieren: geen strakke obi, maar een los koord in combinatie westerse kapsels en hoge hakken in plaats van de traditionele Japanse slippers.

Kimonohuizen met uitsterven bedreigd

Tegelijkertijd is het oprukken van westerse mode de reden dat de vraag naar kimono’s is ingestort en eeuwenoude vakkennis verloren dreigt te gaan. Eind vorige maand verscheen een paginagroot artikel in De Volkskrant (vertaald uit The New York Times), waarin het maakproces van de Amamioshima-kimono’s uit de doeken wordt gedaan. Weliswaar een andere techniek dan tsujigahana, maar de strekking van het verhaal is hetzelfde: kimonohuizen worden met uitsterven bedreigt. Het is niet alleen kostbaar om handwerklieden op te leiden, maar ook moeilijk om mensen voor het vak te interesseren. Gelukkig werkt een kunstenaar in Japan nooit alleen. In het geval van Itchiku Kubota wordt het levenswerk van de meester voortgezet door zijn leerlingen en gezellen. De jongste kimono in het Japanmuseum is helderroze met sprankelende motieven van een bloeiende kersenbloesem: de lente. Nu maar hopen dat Kubota’s leerling – die zelf nog geen leerling heeft gevonden en inmiddels al 65 is – op een dag een ook waardige opvolger vindt aan wie hij zijn vakkennis kan doorgeven. De geschiedenis leert dat de leerling in sommige gevallen zelfs de meester ontstijgt.

‘Zijden pracht. Kimono’s uit de Kubota-collectie’ is t/m 31 mei 2015 te zien in Japanmuseum SieboldHuis, Leiden. Tip: combineer een bezoek aan het SieboldHuis met de tentoonstelling ‘Geisha’ in Museum Volkenkunde Leiden, te zien t/m 6 april 2015.

Natasja Admiraal

Catwalk foto v.l.n.r.: Alexander McQueen, Gucci, Maison Margiela, MM6 Maison Martin Margiela, Dries van Noten.